THOMAS, DYLAN MARLAIS (1914-1953), bardd a llenor

Ganwyd Dylan Thomas yn 5 Cwmdonkin Drive, Abertawe, ar 27 Hydref 1914, yn fab i David John Thomas (1876-1952) a'i wraig Florence Hannah (ganwyd Williams, 1882-1958), y ddau o gefndir Cymraeg gwledig yn Sir Gaerfyrddin, y naill o ogledd y sir a'r llall o'r de-orllewin. Cymraeg a siaradai'r tad a'r fam â'i gilydd, ond penderfynodd y tad (gŵr gradd o Goleg Prifysgol Cymru, Aberystwyth, gydag Anrhydedd Dosbarth Cyntaf mewn Saesneg) yn erbyn magu Dylan a'i chwaer hŷn Nancy (1906-1953) yn Gymry Cymraeg, yn y gred mai Saesneg oedd y ffordd i 'ddod ymlaen' yn y byd. Talodd hefyd iddynt gael gwersi llafareg, ffasiwn dosbarth-canol yn Abertawe ar y pryd, er mwyn osgoi hyd yn oed acen Gymreig. Gan fod Abertawe'n dal yn dref ddwyieithog i raddau helaeth, ac y gallasai'r cartref fod yn naturiol ddwyieithog, achosodd colli'r Gymraeg dyndra creadigol i'r bardd. Wrth esbonio i gyfaill o fardd Saesneg yn ddiweddarach yr hyn a alwai ei 'cut-glass accent', ychwanegodd Thomas yn ddadlennol '… and I can't speak Welsh either!' Wedi'r cwbl, roedd ei dad yn nai i William Thomas, y bardd-bregethwr radicalaidd enwog Gwilym Marles (y cafodd Dylan ei enw canol, Marlais, ar ei ôl, ac felly hefyd ei chwaer, Nancy Marles). Ychydig wythnosau cyn geni Thomas, gwasanaethodd ei dad ar bwyllgor i groesawu Theatr Genedlaethol Cymru embryonig yr Arglwydd Howard de Walden i Abertawe, pan oedd opera de Walden, Dylan, Son of the Wave, yn cael ei pherfformio yn Covent Garden: felly y cafwyd yr enw 'Dylan' - o un o chwedlau canoloesol Y Mabinogi.

Roedd y tad yn Athro Saesneg Hŷn yn Ysgol Ramadeg Abertawe, yr ysgol a fynychodd Thomas o 1925 hyd 1931. O 1929 roedd Thomas yn gyd-olygydd hengall (ac wedyn yn olygydd) ar y Swansea Grammar School Magazine, wedi iddo fod yn un o'r prif gyfranwyr er ei flwyddyn gyntaf. Yn syth ar ôl gadael yr ysgol bu'n flaenllaw yn Theatr Fach Abertawe (1931-1934), a dechreuodd hynny hefyd yn yr ysgol - yn ei Chylch Darllen a'i chymdeithasau Drama a Dadlau. Dyna'r unig gyfnod o addysg ffurfiol a gafodd Thomas, wedi ei ddilyn gan bymtheng mis fel newyddiadurwr iau ar bapur y South Wales Daily Post yn Abertawe.

Erbyn hynny, roedd ei ddiddordeb cynyddol mewn barddoniaeth Saesneg - dylanwad adeiladol y tad y tro hwn - wedi dwyn ffrwyth mewn pedwar o lyfrau ymarferion ysgol (y math gyda thablau mathemategol a 'Danger-Donts' ar y cefn), a adwaenir bellach fel 'The Notebooks'. Yn y rhain, rhwng 1930 a 1934, cofnododd gerddi a oedd yn prysur aeddfedu (cedwid pumed llyfryn coch ar gyfer straeon byrion). Anfonodd y bachgen ysgol un ar bymtheg oed rai o'i gerddi at Robert Graves, a barnodd hwnnw'n llugoer eu bod yn 'unexceptionable'. Ond cyhoeddwyd y cerddi mewn cylchgronau yn Llundain, ac arweiniodd hynny yn fuan at ei gyfrol gyntaf 18 Poems yn Rhagfyr 1934. Fel y nododd William Empson: 'What hit the town of London was the child Dylan publishing [yn Hydref 1933] “The force that through the green fuse” as a prize poem in the Sunday Referee, and from that day he was a famous poet; I think the incident does some credit to the town, making it look less clumsy than you would think.'

Yn union cyn cyhoeddi 18 Poems, symudodd y llanc ugain mlwydd oed i Lundain i rannu llety gyda dau gyfaill o Abertawe, yr artistiaid Alfred Janes a Mervyn Levy. Dyma ddau o'i ffrindiau talentog niferus yn Abertawe a arferai gwrdd yn y 1930au cynnar yn y Kardomah Café gyferbyn â swyddfeydd yr Evening Post yn Castle Street. Yn eu plith yr oedd y bardd Charles Fisher, y cerddor a'r athro Tom Warner, y darlledwr Wynford Vaughan-Thomas, y cyfansoddwr Daniel Jones, ac, yn ddiweddarach, y bardd Vernon Watkins. Tan 1938, bu Thomas yn byw yn Llundain ac yn Abertawe am yn ail. Ar y pryd roedd y byd artistig cosmopolitaidd yn Llundain yn dathlu Swrealaeth a Picasso ym maes celf, y 'Moderniaid' Eliot, Pound a Joyce ym maes llenyddiaeth, a Stravinsky ym maes cerddoriaeth. Ond mewn degawd a greithiwyd gan y Dirwasgiad a phryderon am ail ryfel byd, cafwyd her fwy uniongyrchol i Thomas gan farddoniaeth wleidyddol 'ymrwymedig' cylch Auden. Nid oedd ei wleidyddiaeth sosialaidd yn wahanol i eiddo Auden, ond roedd ganddo'r fantais o allu dychwelyd at stôr hynod gyfoethog 'Notebooks' 1930-34 - at gerddi a roddai lais i olwg ar brofiad a oedd yn elfennaidd, yn gynwleidyddol, ac yn gynenedigol yn aml. Y 'Notebooks' a achubodd Thomas rhag cael ei lyncu gan unrhyw 'ffasiwn' barddonol yn y 1930au.

Cafwyd dwy gyfrol arall yn fuan wedi hynny yn y 1930au - Twenty-five Poems (1936) a The Map of Love (1939), yr olaf yn cynnwys saith stori fer hefyd. Gyda'r symud yn ôl ac ymlaen rhwng y bywyd llenyddol/cyfryngol yn Llundain a'r cyfnodau mwy cynhyrchiol gartref yng Nghymru, gosodwyd patrwm a fyddai'n parhau ar hyd ei oes. Cryfhawyd ei angorfa greadigol yng Nghymru gan ohebiaeth bwysig o 1935 ymlaen â'i gyfaill o Abertawe, y bardd Vernon Watkins. Mynnai bob amser mai crefft yw barddoniaeth yn gyntaf oll - bod bardd yn gweithio 'allan o eiriau' (gan greu ystyr), nid 'tuag at eiriau' (gan greu awyrgylch) - awgrym arall fod rhywbeth greddfol Gymreig yn ei anian farddol. Fel y dywedodd Mallarmé, 'nid â syniadau yr ysgrifennir barddoniaeth, ond â geiriau'. Trwy gydol y 1930au, daeth Thomas yn fwyfwy adnabyddus, gan ennill sylw ychwanegol trwy gyfrwng ei adolygiadau niferus o lyfrau gan awduron modern ym mhrif gylchgronau Llundain. Fe'i disgrifiwyd gan un golygydd blaenllaw yn Llundain fel 'a swell reviewer'.

Yn Ebrill 1936, yn Llundain, cyfarfu â Caitlin Macnamara (1913-1994). Yn ferch i deulu o uchelwyr Protestannaidd o Iwerddon, magwyd Caitlin yn Hampshire ac roedd ganddi nwydau bohemaidd iawn a feithrinwyd dan ddylanwad Augustus John. Priododd Dylan a Caitlin yn Penzance ym mis Gorffennaf 1937. Ym mis Mai 1938 symudasant i fyw am y tro cyntaf yn Nhalacharn, sir Gaerfyrddin, y pentref a gysylltir agosaf â Thomas erbyn hyn, ac a gafodd ddylanwad dwfn ar ei waith diweddarach. Y flwyddyn honno dyfarnwyd iddo Wobr Farddoniaeth Blumenthal y cylchgrawn Poetry (Chicago). Roedd W. H. Auden a Michael Roberts wedi dewis 'We lying by seasand' ar gyfer 'English Number' arbennig o'r cylchgrawn - cyhoeddiad cyntaf Thomas yn America. Yn Nhalacharn yn 1938 dechreuodd ysgrifennu ei waith rhyddiaith mwyaf, Portrait of the Artist as a Young Dog (1940), cyfrol a alwai'n 'stories towards a Provincial Autobiography'. Er nad oeddent ond yn lled-realaidd, symudodd y rhain oddi wrth naws swrealaidd/ mythig ei straeon cynharach, a hefyd oddi wrth yr olwg lem ddychanol ar Gymru a geid yn straeon Caradoc Evans. O 1938, parhaodd y pwyslais hunangofiannol. Arwyddodd y stori olaf yn Portrait of the Artist as a Young Dog ymadawiad y glaslanc ag Abertawe. Rhoddwyd y gorau i ymgais ar ddilyniant ar ffurf nofel is-Dickensaidd, Adventures in the Skin Trade (1955), am ei fywyd cynnar yn Llundain. Ond o 1944 ymlaen, daeth cywair hunangofiannol mwy cynnil i'r amlwg, mewn cerddi (a darnau rhyddiaith telynegol) a osodai'r bardd mewn tirluniau y gellir eu hadnabod fel rhai Cymreig.

O 1941 (y flwyddyn y gwerthodd ei 'Notebooks') hyd ddiwedd y rhyfel, roedd Thomas wedi bod yn ysgrifennu sgriptiau ffilm ar gyfer Strand Films, ac yn ddiweddarach ar gyfer Gryphon Films, dan reolaeth fonopoleiddiol y Weinyddiaeth Wybodaeth. Enghraifft dda o'i lwyddiant wrth gyplysu effeithiau llenyddol â gofynion technegol (a phropaganda'n aml) ffilmiau yn ystod y rhyfel yw The Doctor and the Devils (1966). Ar yr un pryd, roedd hefyd yn ysgrifennu sgriptiau radio a rhaglenni nodwedd ac yn cymryd rhan mewn sgyrsiau a darlleniadau ar gyfer Radio'r B.B.C. Yn sgil ei gryfderau naturiol ar y radio - gwybodaeth eang, dyfeisgarwch chwim a llais cofiadwy - daeth yn enw cyfarwydd. Gwaith nodedig ganddo ar gyfer y radio, yn ail yn unig i Under Milk Wood a ddarlledwyd ar ôl ei farw, yw 'Return Journey' (1947), lle mae Thomas yn olrhain ei ieuenctid coll trwy Abertawe, tre a ddinistriwyd hithau gan y rhyfel. Yn y cyfamser, er bod y cerddi wedi arafu yn sgil y rhyfel, eto mae galarnadau mawr fel 'There was a saviour', 'Deaths and Entrances', 'Ceremony After a Fire Raid' ac 'A Refusal to Mourn the Death, by Fire, of a Child in London' ymysg y cerddi gorau a darddodd o'r rhyfel hwnnw.

Tua diwedd y rhyfel, daeth Cymru'n gartref iddo eto. Yn Llan-gain a Cheinewydd yn 1944-45 cafwyd cyfnod newydd o greadigrwydd barddol. Gyda'r cyfnod 1938-40 yn Nhalacharn, hwn oedd yr un mwyaf cynhyrchiol er cyfnod neilltuol o doreithiog 'Notebooks' 1930-1934 yn Abertawe. Cynyddodd y sylw yn America yn sgil ei gyfrol unigol orau o gerddi, Deaths and Entrances (1946). Ond fel gŵr priod, a thad Llewelyn Edouard (1939-2000) ac Aeronwy Bryn (1943-2009), ei obaith oedd ennill bywoliaeth gartref yng Nghymru. Roedd y gwaith ar gyfer ffilm a radio yn ystod y rhyfel wedi helpu yn hynny o beth, ond roedd hefyd wedi ei orfodi i fyw o fewn cyrraedd hawdd i Lundain. Rhwng 1946 a 1949, trigai'r teulu yn Rhydychen neu'r cyffiniau, gydag ymweliadau ag Iwerddon, yr Eidal a Phrâg. Ond ble bynnag yr oedd, byddai Thomas o hyd yn gweithio ar gerddi a ddechreuwyd gartref yng Nghymru. Yn Rapallo a Florence y cwblhaodd y gerdd 'In Country Sleep' sydd wedi ei gosod mewn tirlun Cymreig.

Aeth ar ei ben ei hun i Brâg fel gwestai'r llywodraeth, i fynychu cyfarfod sefydlu'r Undeb Awduron Czech. Er yn gwbl gartrefol yn cwrdd ag awduron ac yn cymysgu â phobl Czech, ni hoffai ffurfioldeb gweithgareddau a chyfweliadau Sofietaidd biwrocrataidd. Dangosodd ei blwc pan gwynodd am lythrenoldeb poenus y cyfieithydd swyddogol a bennwyd ar ei gyfer. Synhwyrodd yn fuan - agendor dwyieithog arall - fod arlliwiau pwysig yn cael eu colli rhwng dwy iaith y cyfieithydd. Ond er mwyn gwneud pwynt difrifol mewn ffordd ddigrif - un o'i ddoniau fel awdur nas gwerthfawrogwyd yn iawn eto - dringodd ar Bont Charles, cofleidio un o'i cherfluniau enwog yn felodramataidd, gan fygwth neidio i mewn i Afon Charles oni newidid y Cyfieithydd Swyddogol arbennig hwn.

Yn ôl yng Nghymru ym mis Mai 1949, symudodd (diolch i haelioni ariannol Margaret Taylor, gwraig yr hanesydd o Rydychen A. J. P. Taylor) i fyw yn y Boat House yn Nhalacharn sydd bellach yn adeilad eiconig. Roedd wedi gobeithio ymgartrefu yn y pentref hwnnw ers meityn: roedd eisoes wedi rhentu tŷ yno ar gyfer ei rieni, ac yno y ganwyd ei drydydd plentyn Colm Garan Hart (1949-2012). Yn gynnar yn 1951 aeth ar ymweliad pum wythnos ag Iran i ysgrifennu sgript ffilm ar gyfer y Cwmni Olew Eingl-Iranaidd. Ond yr ysbrydoliaeth ar gyfer ei waith ei hun erbyn hyn oedd Talacharn. Cydnabu'r lle fel 'lleoliad drama radio rwy'n ei sgrifennu' - hynny yw, Under Milk Wood. Wedi ei hysbrydoli gan ysgrif radio fer o gyfnod y rhyfel a luniodd yng Ngheinewydd yn 1944, bu i'r gwaith ddatblygu ei ffurf lawn fel drama radio trwy gyfrwng y dramatis personae ehangach a gynigiodd Talacharn, ac yn awyrgylch gwahanol, niwclear, y Rhyfel Oer.

Roedd gwaith Thomas wedi ei gyhoeddi'n eang yn America mor gynnar â 1939. Dilynwyd ei daith gyntaf i America yn Chwefror-Mehefin 1950 gan dair arall yn 1952 a 1953. Yn ystod yr ail daith yn 1952, cyhoeddwyd ei gyfrol unigol olaf o farddoniaeth In Country Sleep - yn America yn unig. Dyna gwblhau'r pum cyfrol a ffurfiodd ei Collected Poems 1934-1952 (1952). Yn ei 'Note' rhagarweiniol i'r gyfrol bwysig honno, dywedodd mai'r rhain oedd 'y rhan fwyaf o'r cerddi a ysgrifennais, a'r cwbl, hyd at eleni, yr wyf yn dymuno eu cadw'. Prin chwarter o'r cerddi a ysgrifenasai a gynhwyswyd yn y gyfrol, ond ei bwynt oedd mai'r rhain oedd y cerddi y dymunai i'w fri ddibynnu arnynt. Mae'n bwynt sy'n haeddu parch. Gwyddai ble i bennu ffin, nid yn unig yn achos juvenilia ond rhwng barddoniaeth a rhigymau pur. Yn 'Notebooks' 1930-1934, roedd wedi adnabod yn ddi-feth yr eitemau a oedd â'r potensial i fod yn gerddi gwych. Dewisodd y rhain ar gyfer ei bedair cyfrol gyntaf. Y rhain wedyn, gydag In Country Sleep, a aeth i ffurfio ei Collected Poems 1934-1952 (1952), gan gadarnhau dilysrwydd awdurol y gyfrol honno. Enillodd Wobr Barddoniaeth Foyle's, gyda chymeradwyaeth ryngwladol.

Ond oherwydd ei fywyd blêr, a'i naïfrwydd mewn materion ariannol, nid oedd hyd yn oed pedair taith broffidiol i America yn ddigon i wneud pethau'n haws gartref yng Nghymru. Ac eto i gyd, yn Efrog Newydd ym mis Mai 1953, ac wedyn ym mis Tachwedd yr un flwyddyn (ychydig ddyddiau yn unig cyn ei farwolaeth) y cwblhaodd Under Milk Wood, ac y rhoddodd y perfformiad diffiniol fel yr adroddwr yn y darlleniadau cyhoeddus cyntaf. Ar yr un pryd, fe'i gwahoddwyd gan Opera Workshop Prifysgol Boston i ysgrifennu libretto ar gyfer opera newydd gan Stravinsky - ar awgrym Stravinsky ei hun. Ond pan gyrhaeddodd ar gyfer y daith olaf roedd Thomas yn amlwg yn flinedig ac yn sâl, canlyniad tuedd gynyddol i yfed yn drwm. Roedd y rhaglen ryngdaleithiol enfawr o ymrwymiadau ar gyfer pob un o'r pedair taith yn America hithau yn annaturiol o drwm, ac mae'r bai sydd ar y rhai a oedd â chyfrifoldeb proffesiynol dros ei les (yn bennaf ei asiant ar gyfer y teithiau, John Malcolm Brinnin) yn ymestyn hyd yn oed yn bellach na hynny. Nid oedd marwolaeth Thomas yn 39 oed yn anochel o gwbl. Fe'i hachoswyd gan bresgriptiwn o forffin swlffad gan feddyg Americanaidd anghyfrifol. Hyd yn oed i leddfu poen derfynol, y dogn cywir fyddai un rhan o chwech o ronyn. Rhoddwyd teirgwaith gymaint â hynny i drin anghysur Thomas. Yr effaith oedd dwysáu ei drafferth wrth anadlu, gan amddifadu ei ymennydd o ocsigen.

Bu farw Dylan Thomas yn Ysbyty Elusennol Catholig St Vincent yn Ninas Efrog Newydd ar 9 Tachwedd 1953. Fe'i claddwyd ym mynwent Eglwys St Martin yn Nhalacharn ar 24 Tachwedd 1953. Ar Ddydd Gŵyl Dewi 1982 dadorchuddiwyd maen coffa iddo yn Abaty Westminster, wedi ei osod rhwng y rhai i Byron a George Eliot.

Awdur

• Yr Athro Walford Davies

Ffynonellau

(Cronolegol o fewn adrannau):

Gwybodaeth bersonol:

• Ymchwil bersonol - yn cynnwys sgyrsiau a gohebiaeth â Vernon Watkins, Glyn Jones, Aneirin Talfan Davies, William Empson, Paul Ferris, Aeronwy Thomas, John Malcolm Brinnin a Llewelyn Thomas

Y tair prif lyfryddiaeth:

• J. Alexander Rolph, Dylan Thomas a bibliography (London 1956)
• Ralph Maud, Dylan Thomas in Print: A Bibliographical History, with an updating appendix by Walford Davies (London 1972)
• John Goodby, Dylan Thomas, Oxford Bibliographies Online

Y tri phrif fywgraffiad:

• Constantine FitzGibbon, The Life of Dylan Thomas (London 1965)
• Paul Ferris, Dylan Thomas: The Biography (London 1999)
• Andrew Lycett, Dylan Thomas: A New Life (London 2003)

Gweithiau eraill o ddiddordeb bywgraffyddol:

• John Malcolm Brinnin, Dylan Thomas in America: An Intimate Journal (London 1956)
• Caitlin Thomas, Leftover Life to Kill (London 1957)
• Dylan Thomas, ed. Vernon Watkins, Letters to Vernon Watkins (London 1957)
• Andrew Sinclair, Dylan Thomas: Poet of His People (London 1975)
• Daniel Jones, My Friend Dylan Thomas (London 1977)
• Gwen Watkins, Portrait of a Friend (Llandysul 1983)
• Caitlin Thomas, with George Tremlett, Caitlin: A Warring Absence (London 1986)
• John Ackerman, A Dylan Thomas Companion: Life, Poetry and Prose (Basingstoke 1991)
• John Ackerman, Dylan Thomas: His Life and Work (Basingstoke 1991)
• George Tremlett, Dylan Thomas: In the Mercy of His Means (London 1991)
• Paul Ferris, Caitlin: The Life of Caitlin Thomas (London 1993)
• Walford Davies, ysgrif, 'Bright Fields, Loud Hills and the Glimpsed Good Place: R. S. Thomas and Dylan Thomas' yn M. Wynn Thomas (gol.), The Page's Drift: R. S. Thomas at Eighty (Bridgend 1993)
• Caitlin Thomas, Double Drink Story: My Life With Dylan Thomas (Toronto 1997)
• John Ackerman, Welsh Dylan: Dylan Thomas's Life, Writing and His Wales (Bridgend 1998)
• James A. Davies, A Reference Companion to Dylan Thomas (Westport Connecticut 1998)
• Dylan Thomas, gol. Paul Ferris, Collected Letters (London 2000)
• David N. Thomas, Dylan Thomas: A Farm, Two Mansions and a Bungalow (Bridgend 2000)
• Heather Holt, Dylan Thomas the Actor (Swansea 2003)
• Colin Edwards, gol. David N. Thomas, Dylan Remembered: Interviews by Colin Edwards (Bridgend 2003, 2004)
• David N. Thomas, Fatal Neglect: Who Killed Dylan Thomas? (Bridgend 2008)
• Aeronwy Thomas, My Father's Places: A Portrait of Childhood by Dylan Thomas' Daughter (London 2009)
• M. Wynn Thomas, pennod ar Dylan Thomas yn In the Shadow of the Pulpit: Literature and Nonconformist Wales (Cardiff 2010)
• Hilly Janes, The Three Lives of Dylan Thomas (London 2014)
• James A. Davies, Dylan Thomas's Swansea, Gower and Laugharne (Cardiff 2014)
• Walford Davies, Dylan Thomas (Cardiff 2014)
• Kate Crockett, Mwy na Bardd (2014)

Delweddau

O ddiddordeb ffotograffyddol-fywgraffyddol:

• Bill Read, The Days of Dylan Thomas (London 1964)
• Cyngor Celfyddydau Cymru, Welsh Dylan (Cardiff 1973)
• Rollie McKenna, Portrait of Dylan: A Photographer's Memoir (Maryland 1982)
• Hilary Laurie, Dylan Thomas's Wales (London 1999)

Darllen Pellach

Deunydd gan Dylan Thomas: y prif ddaliadau mewn llyfrgelloedd:

• The Harry Ransom Humanities Research Center, University of Texas at Austin
• The New York Public Library ('The 'Berg Collection')
• The State University of New York, Buffalo
• Prifysgolion Harvard, Indiana ac Ohio
• Prifysgol Victoria, Canada
• Y Llyfrgell Brydeinig
• Llyfrgell Genedlaethol Cymru
• Gareth Farmer, 'Loving Language with Dylan Thomas', Poetry Wales, Cyf.49, rhif 4, Gwanwyn 2014, tt.11-16
• NLW MS 23949E: Map of Llareggub
• Erthygl Wicipedia: Dylan Thomas

Sain a Ffilm

• Archif ITV Cymru/Wales Archive: Dylan Thomas - Fern Hill
• BBC: Funeral of a Poet: Dylan Thomas's Funeral - Newsreel

Dolenni Ychwanegol

• Archifau LlGC: Dylan Thomas Trust Manuscripts
• VIAF: 73860698
• Wikidata: Q191023

Dyddiad cyhoeddi: 2014-10-24

Hawlfraint Erthygl: http://rightsstatements.org/page/InC/1.0/